چند روش برای ساخت سفال وجود دارد؟

بطور کلی ساخت سفال به دو صورت انجام می گیرد، استفاده از چرخ سفالگری و یا روش معمولی و دستی که از مهم‌ترین روشهای ساخت سفال هستند و در هر دو روش شکل دادن به گل رس و پختن آن وجود دارد.

در مرحله اول، شکل دادن بدنه پیش از نصب دسته و لوله و سایر ملحقات آن است که به آن مرحله مقدماتی می گویند و پس از آن شکل دادن ثانویه است که در این مرحله پرداخت، تزیین و افزوده کاری ها پیش از خشک شدن ظرف صورت می گیرد.

نخستین و قدیمی ترین روش  شکل دادن یا مرحله اول را در مورد ظروف و اشیای مصرفی و مورد نیاز می توان دید. با شهر سفال همراه باشید تا بهتر با روشهای ساخت سفال آشنا شویم.

روشهای ساخت سفال

طبق مطالعات تاریخچه سفالگری، انسان از دو دست خود به روش های مختلف استفاده کرده است، مثلا با قرار دادن کف یک دست به عنوان قالب، از دست دیگر برای گل گذاری استفاده می کرده و در نهایت شیئی می ساخته که شبیه دو کف دست بوده و آن را برای برداشتن آب از چشمه و نوشیدن به کار می برده است.

در این روش ساخت سفال، سفالگر یک چانه گل ورز داده شده را در کف دست خود قرار داده و با دست دیگر شروع به شکل دادن آن می کرده است.

به این صورت که ابتدا روی چانه گل را با شست دست فشار داده و گودال کوچکی ایجاد می کرده، سپس به کمک سایر انگشتان، دیواره این چاله کوچک را با فشار دادن کم کم بالا می آورده است، در حالی که چانه گل همچنان در کف دست حرکتی دورانی داشته است.

به نظر می رسد با این روش از روشهای ساخت سفال فقط ظروف کوچکتر به راحتی ساخته می شده و معمولا از نظر شکل نیز کاسه ها و قدح ها را که دهانه ای باز دارند، شامل می شده است.

با این نحوه ساخت سفال با توجه به اینکه شیء حاصل دارای کف گرد و تخم مرغی شکل بوده، برای خشک شدن و انجام مراحل بعدی باید روی تخته سنگ یا سطحی صاف قرار می گرفت که در ابتدا با اندکی فشار روی سطح ظرف، کف کوچکی زیر آن ایجاد می شد.

این حرکت گام بسیار ارزشمندی بود در جهت اینکه سفالگر از چیز دیگری که دارای سطح اتکای مناسبی بود برای جابجایی و چرخش گل استفاده کند و در بزرگ کردن و شکل دادن به بدنه و لبه ظرف آزادی عمل بیشتری داشته باشد، در واقع با آزادی دست های انسان (مخصوصا دست نگهدارنده) آزادی عمل، قدرت تفکر و توان انسان در سفالگری افزایش یافت.

بیشتر بدانید: سفال چیست؟

به تفکیک روشهای ساخت سفال را توضیح می دهیم:

۱_ روش فتیله پیچی

فتیله پیچی یکی از روشهای ساخت سفال است، سفالگران با کسب مهارت در ساخت ظروف سفالی به روش حرکت و جابجایی تخته کار، عملا قدم مؤثر دیگری برای ساخت حجم های بزرگ و ضخیمی نظیر تغارها، تنورها و خمره های بزرگ برداشتند.

در نحوه ساخت سفال با این روش که همچنان هم ادامه دارد فتیله ها و نوارهایی از گل می سازند و آنها را به حالت دیواره روی چانه گل شکل داده و به جای کف استوار می کنند،.

به این ترتیب حلقه های کوچک و بزرگ متناسب با شکل ظرف روی هم قرار میگیرد و با کف دست از داخل و خارج به هم متصل و صاف می شود، این روش ساخت سفال به فتیله پیچی و نوار حلقوی معروف است.

گاهی سفالگران ماهر فتیله بلندی را دور ساعد خود می پیچیند و این نوار را از کف شروع نموده و تا دهانه ظرف ادامه می دهند، سپس با دست آن را صاف می کنند، به این روش فتیله حلزونی می گویند.

روش های فتیله چون روی سطح متحرک انجام نمی شود و کف آن روی زمین شکل می گیرد معمولا دارای کف پهن و هموار است.

۲_ روش ساخت حلزونی

روش حلزونی هم یکی از روشهای ساخت سفال است، این روش در ظروفی که پرداخت و صافکاری به دقت انجام نشده باشد، و موج و ناصافی بدنه آن کاملا مشهود باشد و محل اتصال حلقه بخوبی پیدا باشد انجام می گیرد.

از روش شکل دادن حلقوی و مارپیچی یا حلزونی بیشتر در ساخت تنورها و خمره های خیلی بزرگ که امکان چرخش آن روی سطح چرخ سفالگری وجود ندارد استفاده می شود.

۳_ روش موزائیکی

گاه در روش ساخت سفال گل ورز داده را به صورت قطعات پهن و بزرگ در می آورند و قطعه قطعه آن را بریده، با فشار دادن لبه های آن روی یکدیگر و چسباندن آنها به یکدیگر، ظرف دلخواه را به دست می آورند.

این روش که برای ساختن اشکال غیر مدور مثل جعبه ها و حجم های چهارگوش مناسب است، روش قلعه گذاری یا موزائیکی نامیده می شود. در ایران قدیم این روش کمتر مشاهده شده و بیشتر در مناطق افریقایی متداول است.

۴_ روش قالبی

ظروف سفالی را می توان به روش قالبی نیز تهیه کرد. جنس این قالب ها معمولا از گچ، چوب، سنگ یا فلز است. در این روش برای شکل های ساده از قالب های باز استفاده می شود که گل را در داخل آن شکل می دهند.

ولی در اشکال پیچیده تر که ظرف دارای حجم های متعدد است، قالب دو تکه یا چند تکه به کار می رود و از به هم چسباندن قطعات، ظرف مورد نظر به دست می آید.

در این روش اگرچه شکل حاصل قالبی و یکنواخت است، قسمت های الحاقی ظرف که جداگانه با دست یا چرخ ساخته و با ظرف تلفیق می شود قالبی چشم نواز و هنرمندانه را شکل می دهد و بیانگر اندیشه خلاق سفالگر است.

این روش از لحاظ سرعت عمل در تولید و ساخت نیز رضایت خاطر سفالگر را بیشتر فراهم می سازد. می توانید یک سری از سفال ها که به روش قالبی تولید شده اند را در قسمت سفال خام مشاهده کنید.

بیشتر بدانید: آموزش سفالگری با دست و بدون چرخ

۵_ روش چرخ سفالگری

یکی از مهم ترین و معمول ترین روشهای ساخت سفال شکل بخشیدن با چرخ گردان است. در این نحوه ساخت سفال چانه گل روی صفحه ای که قابلیت جابه جایی دارد یا در جای خود قابلیت چرخش تا ۳۶۰ درجه را دارد، قرار می گیرد.

بیشتر بدانید: آموزش سفالگری با چرخ

برای این صفحه گردان، محور یا پایه ای درست می کنند که صفحه روی محور به کمک دست می چرخد و در واقع همان چرخ سفالگری دستی است.

این دستگاه ساده، صفحه ای است روی پایه ای با نوک گرد که درون حفره ای می چرخد و صفحه را به گردش در می آورد که معمولا شاگرد سفالگر مأمور چرخاندن این چرخ بوده است.

تجربه این دستگاه ساده، راه را برای اختراع چرخ پایی هموار کرد. آثار مربوط به وجود چرخ دستی در دوران باستان را می توان در نقاشیهای مربوط به ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد در مصر مشاهده کرد.

گلدان های سفالی موجود در شهر سفال همگی با روش چرخی ساخته شده اند، البته چرخی که امروزه استفاده می شود با برق کار می کند.