تکامل صنعت سرامیک در ایران و جهان

در این بخش می خواهیم بطور مجزا به تکامل صنعت سرامیک در ایران و جهان در طی قرون و هزاره ها بپردازیم پس با شهر سفال همراه باشید.

تکامل صنعت سرامیک در جهان

اولین دگرگونی مهم در این صنعت اختراع چرخ سفالگری است. در حقیقت استفاده از چرخ سفالگری بیانگر آغاز مکانیزه شدن این صنعت است.

محققین و باستان شناسان اختراع چرخ سفالگری را تقریبا در حدود هزاره پنجم پیش از میلاد می دانند. ولی در مورد اولین مکان این اختراع هنوز بحث وجود دارد.

بسیاری از مراجع در جهان ساکنان فلات مرکزی ایران را اولین مخترعین چرخ سفالگری می دانند. از طرف دیگر عده ای از باستان شناسان، ساکنان بین النهرین را اولین مخترعین چرخ سفالگری معرفی می نمایند.

مهم ترین عاملی که بشر را مجبور به ساخت چرخ سفالگری و تولید وسیع سفال نمود، افزایش محصولات کشاورزی و دامی، در نتیجه تکامل تکنیکی بشر بوده است.

چرا که در آن دوران بطور کلی از سفال جهت حمل و ذخیره کالا استفاده می شده است و ایجاد محصول مازاد و اضافی در کشاورزی به معنی نیاز بیشتر به سفال می باشد.

در حدود هزاره سوم پیش از میلاد مصریان از چرخ کوزه گری استفاده می نمودند. اگرچه مصریان از زمانهای بسیار قدیم یعنی تقریبا از آغاز دوران کشف سفال با لعاب آشنایی داشتند ولی با این همه اکثر سفالهای دوران باستان در کلیه نقاط جهان بدون لعاب می باشند.

در درخشان ترین دوران تمدن یونان، در عصر پریکلس تزیینات زیبا و مشهور سفال های یونانی آغاز می گردد. ولی این شکوه دیری نمی پاید، به نحوی که هنگام میلاد مسیح اثری از این شکوه و جلال به چشم نمی خورد.

تصاویری که از آن دوران یونان در دست است نشان می دهد که هنوز در این زمان در یونان از چرخ سفالگری پایی استفاده نمی گردد. این تصاویر صحنه هایی را نشان می دهند که شاگرد سفالگر با دست چرخ سفالگری را می گرداند.

در یونان تنها در آغاز سده سوم پیش از میلاد بود که چرخ های پایی رواج یافتند. در دوران باستان، تمدن روم نقش مهمی در تکامل صنعت سفال نداشته است.

سفال های رومی اصولا برای مصرف ساخته می شده اند و دارای ارزشهای هنری و تکنیکی نمی باشند. در گوشه دیگری از جهان، یعنی در چین، سفالگری بیشتر از هر مکان دیگری پیشرفت نموده بود، چینی ها از همان دوران نوسنگی برتری خود را در این صنعت به نمایش گذاردند.

حرارت کوره های آنها در دوران باستان تا حدود ۱۲۰۰ می رسیده است در حالیکه در دیگر مراکز سفالگری اروپا و آسیا حرارت کوره ها بیشتر از ۸۰۰ تا ۹۰۰ درجه نبوده.

در حفاری هایی که در این کشور انجام شده، ظروف استون ور بسیار مرغوب سفید رنگ متعلق به ۱۴۰۰ سال پیش از میلاد به دست آمده اند و این خود دلیلی است بر درجه حرارت بسیار بالای کوره های چینی در دوران باستان.

تکامل صنعت سرامیک در ایران

اولین قطعات سرامیک که در ایران به دست آمده است سفال های متعلق به هزاره هشتم قبل از میلاد می باشند. این سفالها در منطقه “گنج دره تپه” واقع در غرب کرمانشاه در استان باختران و نیز در غاری به نام “غار کمربند” در نزدیکی بهشهر در استان مازندران کشف گردیده اند.

جلوتر اشاره شد که در حدود هزاره پنجم قبل از میلاد در سرزمین ایران از چرخ سفالگری استفاده میشده است. در این دوران مراکز متعددی در ایران انواع ظروف سفالین را می ساخته اند.

به عنوان مثال می توان از تپه حصار دامغان، تپه های حسنلو، حاجی فیروز، پیتسالی تپه و نیز یانیک تپه در آذربایجان غربی، تپه سیلک کاشان، تپه گیان نهاوند، تل باکون در نزدیکی تخت جمشید، تپه موشلان اسماعیل آباد، زیویه کردستان، شوش، مارلیک یا چراغعلی تپه، کلورز، عمارلو و املش در استان گیلان و بسیاری مناطق دیگر نام برد.

بطور کلی در بین سفالهای این مناطق نوعی وحدت و هماهنگی وجود دارد. ولی در عین حال در بسیاری موارد سفالهای هرمنطقه دارای ویژگی  های مخصوص به خود نیز می باشد.

به عنوان مثال سفالهای سیلک و تل باکون عمدتا با نقش های مفصل تزیین شده اند، در حالیکه ظروف فیروز و پیتسالی تپه بدون نقش و ساده می باشند.

و یا به عنوان مثال دیگر ظروف شوش معمولا بلند و باریک با دیواره نازک بوده و کاملا طنین دار می باشند و نیز خوب پخته شده اند.بطور کلی لعاب در حدود هزارسال قبل از میلاد و حتی پیش از آن در ایران شناخته شده بود ولی عمومیت نداشت.

سطح آجرهای معبد چغاذنبیل با لعاب پوشانده شده است. علاوه بر این مورد بعضی از سفال های شوش و نیز سفال های زیویه کردستان دارای لعاب رقیقی می باشند. رنگ لعاب فیروزه ای روشن، قهوه ای، سفید و سیاه است.

ظروف سفالی دوره ماد

سفال دوره مادها (حدود ۹۰۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد) یکی از جنبه‌های مهم فرهنگ ماد در ایران باستان است. مادها یکی از اقوام ایرانی بودند که در منطقه‌ای که امروزه به عنوان بخش‌های غربی و مرکزی ایران شناخته می‌شود، ساکن بودند. سفال‌های این دوره به چند ویژگی خاص معروف‌اند:

1. مواد و رنگ‌ها:

• سفال‌های مادها عمدتاً از خاک رس ساخته می‌شدند.
• رنگ‌های سفال‌ها اغلب قرمز، قهوه‌ای، و خاکستری بودند که به دلیل نوع خاک و شیوه پخت آن‌ها ایجاد می‌شد.

1. شکل‌ها و طرح‌ها:

• ظروف سفالی مادها شامل انواع کاسه‌ها، کوزه‌ها، و پارچ‌ها بودند.
• طرح‌ها و نقوش معمولاً ساده و هندسی بودند و از خطوط مستقیم و منحنی‌ها استفاده می‌شد.
• برخی از ظروف دارای تزئینات نقاشی‌شده یا حکاکی‌های ساده بودند.

1. کاربردها:

• سفال‌ها به طور گسترده‌ای در زندگی روزمره مورد استفاده قرار می‌گرفتند، از ظروف آشپزی و ذخیره‌سازی تا کاربردهای آیینی و مذهبی.

1. تکنیک‌های ساخت:

• تکنیک‌های پخت سفال در کوره‌های ابتدایی اما مؤثر انجام می‌شد. پخت سفال‌ها در دماهای نسبتاً پایین انجام می‌شد که باعث می‌شد ظروف دارای استحکام متوسط باشند.

1. تأثیرات فرهنگی:

• سفال‌های دوره‌ی ماد تحت تأثیر فرهنگ‌ها و تمدن‌های همجوار مانند ایلامی‌ها و آشوری‌ها بودند.
• برخی از ویژگی‌های سفال‌های مادها بعدها در سفال‌های دوره‌های هخامنشی و دیگر تمدن‌های ایرانی دیده می‌شود.

مطالعه و تحلیل سفال‌های ماد می‌تواند اطلاعات ارزشمندی در مورد زندگی روزمره، اقتصاد، مذهب، و فرهنگ این دوره از تاریخ ایران فراهم کند.

از سفال های دوره ماد در مناطقی مانند “نوشی جان” نزدیک ملایر و بعضی نقاط دیگر آثاری بدست آمده ولی بطور کلی درمورد سفال دوره ماد نمونه ها و اطلاعات زیادی در دست نیست.

از دوران هخامنشی کاشی های لعابدار بسیار زیبایی از شوش و تخت جمشید بدست آمده است. در حقیقت این کاشی ها را که در بناهای آن دوره بکار می رفتند باید نمودار واقعی هنر و تکامل صنعت سرامیک در آن دوره دانست. رنگ لعاب این کاشی ها آبی، سفید، زرد و سبز می باشند.

ظروف سفالی دوره اشکانیان

دوره اشکانیان در مقایسه با دوره هخامنشی برای صنعت سرامیک ایران دوران افول و سستی بوده است. ظروف سفالین این دوره غالبا ساده و بدون نقش بوده و تزیینات و نقوش سفال های ما قبل تاریخ ایران در این دوره کاملا فراموش شده و از بین رفته اند، ولی با این همه استفاده از لعاب در این دوره بسیار رایج بوده است.

اگرچه در این دوره لعاب های کرم، زرد، خاکستری روشن، قهوه ای، آبی و سبز به چشم می خورند ولی با این همه اکثر سفال ها دارای لعاب نسبتا ضخیم به رنگ های سبز و آبی هستند. 

ظروف سفالی دوره ساسانی

می توان گفت تکامل صنعت سرامیک ایران در دوره ساسانی تفاوت چندانی با دوره اشکانی نداشته و لعاب مصرفی عمدتا دارای همان دو رنگ عصر اشکانی یعنی سبز و آبی بوده است ولی بنظر می رسد که تزیینات دقیق تر و نیز جنس لعاب مرغوب تر گردیده است.

یکی از فنون تزیینی در این دوره چسباندن قطعات کوچک گل روی بدنه ظروف و در نتیجه ایجاد نقوش و تزیینات برجسته مختلف می باشند.