مواد تشکیل دهنده گل رس چیست و چگونه تشکیل می شود؟

مواد تشکیل دهنده گل رس چیست؟

برای مطالعه در مورد گل سفالگری بصورت ماده اولیه لازم است تا مبانی زمین شناسی آن در وحله اول مورد مطالعه قرار بگیرد.

همان‌طور که همه‌ی ما می‌دانیم، سفال همان شی ساخته شده از خاک رس پخته شده است که در نتیجه‌ی تبدیل گل رس به یک محصول و سپس پختن در کوره‌های سفالگری بوجود می‌آید.

گل نتیجه فعل و انفعال و تخریب سطح زمین می باشد و چون این تخریب بطور دائم انجام می گیرد لذا گل بطور فراوان و در همه جا وجود داشته و در بسیاری از نقاط جهان می توان آن را بدست آورد.

گل رس را نباید یک ماده نایاب، غیر معمولی و گران قیمت دانست، بلکه این ماده ای است که قسمت اعظم سطح کره زمین را پوشانده است.

گل رس بطور طبیعی دائما در حال تشکیل بوده و بطور روزانه بیش از آن مقدار که در سفالگری مصرف می شود در روی کره زمین بوجود می آید. با شهر سفال همراه باشید.

همچنین بخوانید: مراحل تهیه گل سفالگری

عناصر تشکیل دهنده گل رس

مواد تشکیل دهنده گل رس مشابه با مواد متشکله سنگ های سطح زمین می باشد. گل رس را می توان نماینده و نمونه پوسته جامد زمین دانست که بر اثر عمل تخریبی متلاشی شده و سپس به قطعات بسیار ریز و هم آهنگ تجزیه و به روی هم انباشته شده است.

گل رس از لحاظ فیزیکی دارای فرق بسیاری با سنگ های تشکیل دهنده سطح زمین است ولی با مجموعه شیمیایی آن چنان تفاوتی ندارد.

گل رس خالص تر، گل رس کم آهن مانند خاک چینی، و گل رس قهوه ای دارای مقداری آلومینیم زیادتر و آهن و ناخالصی های کمتر است. چون گل رس بیشتر از آلومینیم و سیلیکا ساخته شده و لذا مواد و اکسیدهای دیگر موجود در آن را ناخالصی می نامند.

مواد تشکیل دهنده گل رس بستگی به سنگ های اولیه تشکیل دهنده آن دارد. گل رس ممکن است دارای مقدار زیاد و یا کمتر از حد معمول آهن بوده و بعضی نیز دارای مقدار زیادتری کوارتز و یا اکسید آهن فراوان باشند.

ترکیبات شیمیایی گل رس دارای مقدار زیادی آب می باشد، این آب ترکیبی باعث نرم شدن گل و همچنین حل مواد ریز در گل می شود.

خواص فیزیکی گل رس

اندازه و فرم ذرات

اندازه و فرم ذرات تشکیل دهنده گل رس که عامل تشخیص قابلیت ارتجاع گل است را می توان از طریق مطالعه توسط میکروسکوپ بدست آورد.

قبلا تصور می رفت که گل رس از ذرات بسیار ریز شناور در آب تشکیل شده است ولی مطالعات بعدی ثابت کرد که مشخصات اصلی گل مربوط به ذرات بسیار ریز این ماده می باشد.

مواد تشکیل دهنده گروهی از گل رس ها مقدار قابل توجهی ذرات می باشند که قطر آنها از یک میکرون تجاوز نمی کند، این ذرات ریز که مانند دانه های کریستال در گل دیده می شوند در زیر میکروسکوپ عدسی شکل ظاهر می شوند.

گل رس به علت فرم ذرات تشکیل دهنده اش و همچنین تعداد ذرات دارای سطح تماس بسیار در واحد حجم  می باشد و این گل رسی است زبر، گل رس های نرم تر تعداد ذرات ریز موجود در واحد حجمشان حتی بیشتر از این تعداد خواهد بود.

گل رس ممکن است بصورت فشرده و سنگ مانند در طبیعت یافت شود ولی اگر این گل در معرض هوا قرار گیرد بزودی سست شده و به خاک نرم مبدل میگردد.

فرم پذیری گل رس

 گل رس هنگامیکه با مقدار معینی آب مخلوط شود قابلیت آن را دارد تا به هر فرمی که به آن داده شود درآید. این خاصیت را فرم پذیری می گویند و این از خواص مهم و اصلی این ماده است.

در بین مواد معدنی طبیعی، گل رس تنها ماده است که دارای خاصیت فرم پذیری می باشد. فرم پذیری امکان ساختن بی نهایت شی را در هنر سفالگری بوجود می آورد. 

مغز کودکان بدون شک در اکتشاف این ماده که به هر فرمی درخواهد آمد حیران می ماند. تا اندازه ای این فرم پذیری مربوط به کوچکی ذرات موجود در گل رس می باشد. زیرا هرکدام از این ذرات بوسیله آب اطراف خود حالت لیزی پیدا کرده و به این علت ذرات به آسانی برروی هم لغزیده و درنتیجه تمام جسم گل قابلیت فرم پذیری پیدا می کند.

مقدار دقیق فرم پذیری را به سختی می توان در گل مشخص نمود ولی بهترین راه پی بردن به آن به سادگی با فشار، لوله کردن و یا خم نمودن کمی از گل ممکن است.

سفالگر چرخ کار با تجربه، بهترین قاضی برای تشخیص فرم پذیری در گل رس است. فرم دادن به گل برروی چرخ بهترین راه تشخیص فرم پذیری گل می باشد.

بعضی گل های ریاده از حد فرم پذیر و چسبنده بایستی با گل زبرتر مخلوط گردند تا قابل استفاده شوند. بعضی از گل ها که بطور طبیعی یافت می شوند کاملا” برای کار کردن در چرخ کاری و یا با دست مناسب بوده و هیچگونه تغییری احتیاج ندارند. افزایش درجه حرارت پخت گل تا حدی میزان فرم پذیری را افزایش می دهد. 

درجه بندی گل ها

سفالگر چون سروکارش با طرز کار گل و همچنین پختن آن می باشد لذا از این نقطه نظر گل را درجه بندی می کند و معمولا نکاتی که در درجه بندی به آن توجه می کند، فرم پذیری و عکس العمل گل در مقابل حرارت است.

گل به دو گروه مختلف درجه اول و دوم تقسیم می شود و با کمک این دو گروه سفالگر می تواند فرم پذیری و آتشکاری و مشخصات هر گلی را تشخیص دهد.

گل های درجه اول

گل رس درجه اول گلی است که در کنار سنگ های مادر رسوب نموده و به وسیله آب و یخچالهای طبیعی و غیره نقل مکان پیدا نکرده باشد.

این گل ها تقریبا غیرمعمولی هستند زیرا این گل ها عموما در اثر تخریب و انحلال در آب و سپس انتقال به زمین های پست تر و در نهایت در دریاچه ها و یا دریاها رسوب نموده اند ولی در بعضی اوقات در اثر تجزیه سنگهای فلدسپار گل در یک محل تشکیل می گردد.

گلهای اولیه چون بلافاصله پس از تجزیه سنگهای اولیه خود رسوب نموده اند لذا فرصت آمیختگی با مواد معدنی دیگر را پیدا نکرده و خالص باقی مانده اند به همین علت است که اغلب گلهای اولیه از بسترهای سنگ فلدسپار خالص تشکیل شده اند زیرا این سنگ به آسانی تحت تاثیر آب تجزیه و تخریب شده و قسمت اعظمی از گل های اولیه را تشکیل میدهد.

دلیل دیگر، چون گل انتقال پیدا نکرده است لذا فرصت آلوده شدن و تغییر در ساختمان خود را بدست نیاورده و خالص باقی مانده است. گلهای اولیه خود نسبت به خالص بودن، سفیدی و عدم وجود مواد آلی و معدنی در آن درجه بندی میشوند.

گل های درجه دوم

این دسته گلهایی هستند که پس از تجزیه از سنگهای اصلی به محلهای دیگر منتقل شده اند. این مواد بوسیله آب که بزرگترین عمل کننده است حمل شده و یا بوسیله باد و یخچال های طبیعی جابجا شده اند.

گلهای درجه دوم از گلهای اولیه خیلی بیشتر یافت میشوند. در طبیعت این بسیار عادی است که مواد حاصل از تخریب به محل های جدید انتقال بیابد، عمل نقل و انتقال بوسیله آب دارای تاثیر بسیار در گل رس می باشد.

اول آنکه باعث غلطانده شدن ذرات سنگ در کف رودخانه و بالاخره خوردکردن آنها میگردد . بعدا وقتی که از سرعت آب رودخانه کم شد مواد کم کم شروع به رسوب نمودن می نمایند.

این عادی است که مواد درشت تر زودتر ته نشین شده و گل نرم تر در آخرین مراحل یعنی در دریاچه و یا دریا رسوب میکند و این عمل ته نشینی باعث جدا شدن ذرات ریز و درشت از یکدیگر میگردد.

گل حمل شده معمولا از مواد مختلف تشکیل شده است و در ته رودخانه مواد معدنی مختلفی ممکن است که با یکدیگر ته نشین شوند و این باعث پیدایش انواع گلهای درجه دوم گردد.

همانطوریکه انتظار میرود گلهای درجه دوم ممکن است شامل آهن، کوارتز، میکا و دیگر ناخالصی ها باشند. مواد آلی نیز معمولا در گلهای درجه دوم یافت میشوند.

نوعی زغال سنگ به کمک ته نشین شدن گل رس در نیزارها، دریاچه ها یا دلتاها با روئیدنی های بسیار تشکیل میشود. گلهای درجه دوم در ترکیب دارای انواع مختلف میباشند بعضی ها تقریبا بدون آهن و چون کئولین خالص اند که بندرت یافت میشود.

گل قهوه ای، گل رس فرم پذیری است با مقدار کمی آهن، مقداری از گلهای درجه دوم دارای مقداری آهن میباشند که رنگ آنها بعد از پختن به قهوه ای کمرنگ تبدیل میشود.

نقطه تکامل پختن این نوع گلها معمولا پائین می باشند. گلهای درجه دوم ممکن است در یک محوطه کوچک ته نشین شده باشند و یا در محوطه بسیار بزرگی هزارها تن از آن بر روی هم انبار شده باشد.

گلهایی که بوسیله یخچالهای طبیعی حمل شده باشند بسیار ناخالص و دارای ذرات نابرابر میباشند.  گلهایی که بوسیله باد حمل شده باشند بسیار نادرند ولی در بعضی مناطق بطور غیرمترقبه رسوبات زیادی از خود بجای گذارده اند و این دسته نیز گلهای ناخالص میباشند.

گل بطور کلی ماده ای است از مواد خاکی که از سیلیکات آلومینیم تشکیل شده وقتی خیس باشد دارای حالت فرم پذیری و وقتی پخته شود سنگ مانند میگردد.

امیدواریم مطلب فوق با موضوع مواد تشکیل دهنده گل رس برای شما مفید بوده باشد، در مطالب بعدی بیشتر راجع به گل رس صحبت خواهیم کرد.